بیداری امت اسلامی از منظر شهید مطهری

 «ما اکنون‎ بیش از هر چیزی نیازمندیم به یک رستاخیز دینی و اسلامی، به یک احیاء تفکر دینی، به یک نهضت روشنگر اسلامی.» 

«در همه‎کشور‎های اسلامی نوعی بیداری و به خودآمدگی اسلامی پیدا شده است ملل‎مسلمان با سرخوردگی از معیار‎ها و مکتب‎های شرقی و غربی به جست‎وجوی هویت‎واقعی و اصیل خود برخاسته‎اند. مسلمانان، یک دوره خودباختگی را پشت سرگذاشته‎اند و به یک دوره‎بازیافتگی رسیده‎اند لذا جهان سومی در حال تولد است که شرق و غرب را به‎مقابله برانگیخته است».

این تعابیر، مربوط به مصاحبه شهید مطهری در فروردین 1358 است. شخصیت کم‎نظیری که حاصل عمر امام و اندیشه‎پرداز جمهوری اسلامی بود و افق بلند فراروی مسلمین را رصد و تبیین می‎کرد. 

بی‎شک بررسی علمی هر موضوع، مبتنی بر پیشینه و ریشه‎‎های آن است و «بیداری اسلامی» نیز جز با شناخت صحیح از اسلام و مسلمانان قابل تحلیل نخواهد بود.  

 

جایگاه اسلام و تمدن اسلامی

مکتب نورانی اسلام به‎عنوان یک نظام جامع و منسجم، از جایگاه ویژه‎ای در اندیشه شهید مطهری برخوردار است. «اسلام دینی جامع و همه‎جانبه است، دینی است که تنها به‎یک سلسله پند‎ها و اندرز‎های اخلاقی و فردی و شخصی اکتفا نکرده است، دینی‎است جامعه ساز.» و چه زیباست که این‎جامعه مورد ادعا، تحققی شگرف و مؤثر در تمدن بشری پیدا کرد «مسلمین دوران عظمت و افتخار اعجاب‎آوری‎را پشت سر گذاشته‎اند... تمدنی عظیم و با شکوه بنا کردند که چندین قرن ادامه یافت و مشعل‎دار بشر بود، اکنون نیز یکی از حلقه‎های درخشان تمدن بشر به‎شمار می‎رود و تاریخ تمدن به داشتن آن به خود می‎بالد... ویل دورانت می‎گوید: اسلام طی‎پنج قرن، از لحاظ نیرو و نظم و بسط قلمرو و اخلاق نیک و تکامل سطح زندگانی و قوانین منصفانه انسانی و تساهل دینی و ادبیات و تحقیق علمی و علوم و طب و فلسفه پیشاهنگ جهان بود».

اما یک مصلح دردمند هرگز به تمجید و تعریف بسنده نمی‎کند و درپی کشف و درمان ضعف‎ها و کاستی‎هاست. «طبعا این پرسش پیش می‎آید که چطور شد مسلمانان پس از آن همه پیشروی و ترقی در علوم و معارف و صنایع و نظامات، به قهقرا برگشتند؟ مسئول این‎انحطاط و سیر قهقرایی چیست و کیست‎؟»

 علل ضعف مسلمین

استاد مطهری در کتاب ارزشمند انسان و سرنوشت، مهمترین علت ضعف مسلمانان را در سه محور فکری، اجتماعی و خارجی (کشور‎های بیگانه) دسته‎بندی کرده به تحلیل و بررسی آن‎ها می‎پردازند. جالب آن است که اکثر 19محوری که برای تحقیق و بررسی معرفی می‎کنند به اصلاح نگاه و فکر دینی ما مربوط می‎شود. به‎عبارت دیگر ریشه همه مشکلات «عدم آشنایی مردم با معارف اسلامی» است؛ از این‎رو با دردمندی تمام، دو سال قبل از قیام 15خرداد فریاد می‎زد: «ما اکنون‎بیش از هر چیزی نیازمندیم به یک رستاخیز دینی و اسلامی، به یک احیاء تفکر دینی، به یک نهضت روشنگر اسلامی».

حضور اسلام در صحنه جامعه

یکی از انحرافات مهم فکری در جوامع اسلامی «شخصی و باطنی ساختن دستورات اسلام» بوده و هست. در نتیجه بیداری اسلامی وقتی شکل می‎گیرد که به تعبیر مقام معظم رهبری: «عنصر اصلی بیداری اسلامی در منطقه، حضور واقعی و عمومی مردم در میدان عمل و صحنه‎مبارزه و جهاد باشد، نه فقط با دل و خواست و ایمانشان، بلکه علاوه‎بر آن، با جسم و تنشان.» استاد مطهری در این زمینه می‎فرماید: «اسلام دو هجرت دارد نه یک هجرت، اسلام دو جهاد دارد نه یک جهاد. هر وقت یکی را به بهانه دیگری نفی کردیم از تعلیمات اسلام منحرف شده‎ایم».

جایگاه مهم خواص و اندیشمندان

در مقدمه داستان راستان –که متأسفانه آنچنان‎که باید و شاید مورد توجه اصحاب اندیشه و هنر قرار نگرفته است - استاد بیان می‎دارد: «صلاح و فساد طبقات اجتماع در یکدیگر تأثیر دارد، ممکن نیست که دیواری‎بین طبقات کشیده شود و طبقه‎ای از سرایت فساد یا صلاح طبقه دیگر مصون یا بی‎بهره بماند، ولی معمولا فساد از خواص شروع می‎شود و به عوام سرایت می‎کند. و صلاح بر عکس از عوام و تنبه و بیداری آن‎ها آغاز می‎شود و اجبارا خواص را به صلاح می‎آورد» این نکته مهم، علاوه‎بر نقش اساسی توده جامعه در پیشبرد نهضت اسلامی، جایگاه محوری متفکران و خواص هر عرصه را یادآور می‎شود؛ لذا مرور مستمر اصول انقلاب و آفات آن جزء ضرورت‎های فوری بیداری اسلامی است. 

توجه به اصول و اهداف انقلاب

شهید مطهری احساس شخصیت و عزت ملی را رمز موفقیت و حیات ملت و نخستین قدم برای حرکت و تحول می‎دانند زیرا تا وقتی این احساس نباشد، هیچ تلاش و حرکتی مفید و مؤثر نخواهد بود. 

در مرحله دیگر، بازگشت به تعالیم اسلامی مهمترین رکن بالندگی و حرکت ملل مسلمان است: «قوی‎ترین حربه دفاعی این انقلاب و مؤثرترین اسلحه پیشرفت آن، ایمان ملت به نیروی خویش و بازگشت به ارزش‎های اصیل اسلام است. غرب -منظور تمام ابرقدرت‎ها است- از یک چیز وحشت دارد و آن بیداری خلق‎مسلمان است... راه این بیداری، آشنائی با تاریخ و فرهنگ و ایدئولوژی‎خودمان است».

در سایه همین فرهنگ اسلامی است که مسأله جهاد معنا می‎یابد و به تبلور می‎رسد. زیرا: «جهاد به‎عنوان دفاع مشروع است... ولی بحث سر مصداق دفاع است، که مصداق‎دفاع آیا فقط دفاع از شخص خود، حداکثر از ملت خود است؟ یا دفاع از انسانیت هم دفاع است؟».

از طرف دیگر توجه به اهداف جهانی اسلام و نگاه جامع به‎جامعه اسلامی است که مسأله وحدت مسلمانان را از اهمیت ویژه‎ای برخوردار می‎سازد: «یکی از مزایای معظم له[مرحوم آیت‎الله بروجردی] توجه و علاقه فراوانی بود که به مسأله وحدت‎اسلامی و حسن تفاهم و تقریب بین مذاهب اسلامی داشت.» بدیهی است مسأله وحدت اسلامی هم از جنبه علمی و فرهنگی ضرورت دارد و هم به لحاظ آفات اختلاف و تفرقه، باید مورد توجه و یادسپاری قرار گیرد. 

 

حساسیت در برابر آفات

در پایان، برخی از دغدغه‎‎های شهید مطهری (رحمت‎الله‎علیه) در زمینه آفات نهضت اسلامی را مرور می‎کنیم:

1. نفوذ اندیشه‎‎های بیگانه؛

2. تجددگرائی افراطی؛

3. ناتمام گذاشتن تلاش‎ها؛

4. رخنه فرصت‎طلبان؛

5. ابهام طرح‎های آینده؛

6. تغییر جهت اندیشه‎‎ها. (حفظ اخلاص)