بیداری امت اسلامی از منظر شهید مطهری

 «ما اکنون‎ بیش از هر چیزی نیازمندیم به یک رستاخیز دینی و اسلامی، به یک احیاء تفکر دینی، به یک نهضت روشنگر اسلامی.» 

«در همه‎کشور‎های اسلامی نوعی بیداری و به خودآمدگی اسلامی پیدا شده است ملل‎مسلمان با سرخوردگی از معیار‎ها و مکتب‎های شرقی و غربی به جست‎وجوی هویت‎واقعی و اصیل خود برخاسته‎اند. مسلمانان، یک دوره خودباختگی را پشت سرگذاشته‎اند و به یک دوره‎بازیافتگی رسیده‎اند لذا جهان سومی در حال تولد است که شرق و غرب را به‎مقابله برانگیخته است».

این تعابیر، مربوط به مصاحبه شهید مطهری در فروردین 1358 است. شخصیت کم‎نظیری که حاصل عمر امام و اندیشه‎پرداز جمهوری اسلامی بود و افق بلند فراروی مسلمین را رصد و تبیین می‎کرد. 

بی‎شک بررسی علمی هر موضوع، مبتنی بر پیشینه و ریشه‎‎های آن است و «بیداری اسلامی» نیز جز با شناخت صحیح از اسلام و مسلمانان قابل تحلیل نخواهد بود.  

استاد مطهری در عرصه علم و عمل

استاد شهید مطهری یکی از موفق ترین و پیشروترین متفکران اسلامی در عصر جدید است که در گستردگی فکری ، درک زمان ، شناخت مسائل فکری ، توجه به واقعیت ها و آشنایی با مبانی دینی سرآمد هم عصران خویش بود . او عمر پربرکت خود را در راه شناخت عمیق اسلام و شناساندن این مکتب حیات بخش ، از زوایای مختلف به شیفتگان علوم و معارف اسلامی و مبارزه ی سرسختانه با کجروی ها و انحراف ها صرف نمود و بدین جهت حق عظیمی بر مسلمانان ، به ویژه نسل جوان دارد و به حقیقت الگو و معلمی وارسته و موفق برای نسل جستجوگر عصر ماست . استاد مطهری معلمی بود که روزگاری چند در برج طلعت این نسل درخشید و چونان شمشیری آخته بی آنکه از خرق عادات و رسوم و خرافات عوام و خواص بهراسد ، معضلات و شبهات را در هم نوردید و اکنون که از بامداد هجر او سالها می گذرد و نام و یاد و آثار گران سنگ او فرصتی است تا بار دیگر جوانان پاک طینت و مشتاق حقایق نورانی اسلام ، با اندیشه های ژرف و ناب او در اسلام شناسی آشنا گردند . بنابراین تأمل در مشی زندگی و اندیشه این متفکر بزرگ اسلامی ، که نقشی اساسی در ایجاد تحولات عمیق اجتماعی و فرهنگی جامعه داشت ، با انگیزه ی یافتن زوایای نهفته و مختلف زندگی و اندیشه های سرنوشت ساز او می تواند نمونه و الگویی علمی و عملی برای مشتاقان طریق و پویندگان مسیر ارایه دهد و نسل جوان جستجوگر و تشنه ی واقعیت را در رسیدن به مقصد هدایت نماید.

اندیشه های شهید مطهری برآورنده نیاز جهانی شدن

سخن گفتن از استاد مطهری، سخن گفتن از اندیشه و تفکر است، تفکری که بر محور جامعیت علوم اسلامی قرار داشت. پیش از همه، او یک درد آشنای دردشناس بود و این خصیصه ای است که به صورت یک موهبت، تنها بر برخی از انسانها جلوه می کند تا مگر اسباب برکت و حرکت باشند و استاد مطهری همان مایه برکت و حرکت اندیشمندانه دنیای اسلام در زمان ما بود. ایشان در روزگار ما نه به واسطه شخصیت و موقعیت فردی، که به دلیل خلاقیت اندیشه اش مورد حرمت است، اندیشه ای که در دریای متلاطم افکار و آرای گوناگون جهان حاضر، با اهرم جذبه و استدلال، مفاهیم مورد نیاز جوامع امروزین را بیان می داشت.

کار و احیای فکر دینی راهی برای نجات از بندگی

شیوع تفکرات جبرگرایانه در قرون اولیه اسلام توسط امویان،عملکرد اقتصادی و اجتماعی مسلمانان را معطوف به خود کرد. رسوخ این افکار در سطح عمومی جامعه سبب شد تحرک و پویایی از سطح عظیمی از جامعه رخت برندد. خوار شمردن عمل انسان و اثری که در سعادت و شقاوت انسان دارد پویایی و تفکر و تحرک را از بطن جامعه گرفت و سبب شد جنب وجوش و فعالیت اقتصادی و اجتماعی در میان مسلمانان کاهش یابد. چنانچه «درصدر اسلام مسلمانان تمام فکرشان این بود که من هر چه سعی می کنم و عمل می کنم فقط همین است که به درد من می خورد و جز این چیز دیگری نیست». همین امر سبب اعتماد به نفس و اتکا به نیروی درونی آن ها می شد. ضمن این که عناصر مثبت بسیار زیادی در فرهنگ آرمانی دینی ما نهفته بود که در آن به کار اهمیت زیادی می داد. حضرت علی علیه السلام می فرمایند:«با اراده محکم به جنگ سستی ها بروید». سنت ائمه اطهار و نقل فرمایشات آن ها در تشویق روحیه کار و فعالیت، پویایی و بینایی را به زندگی آنان هدیه می داد که اثرات مثبت آن درصدر اسلام در تمام زمینه ها معروف و مشهود است.چنین طرز تفکری باعث شد سکون و رخوت و عدم تحرک در جامعه جای خود را به تحرک،نشاط و فعالیت بدهد.کوشش اسلام همواره بر این بوده است که انسان را وابسته به عمل خود معرفی کند و انسان را متکی به اراده خود کند.

رابطه ی علم با فرهنگ و تمدن اسلامی از دیدگاه شهید مطهری بخش اول

یکی از الطاف الهی به انسان عقل و قوه ی تفکر است، که در پرتو آن به علم و معرفت دست پیدا می کند و دیگر این که حس کنجکاوی و شناخت بهتر جهان و دست یابی به زندگی آسان، عامل ایجاد تمدن بشری است.

در این مقاله پس از تبیین معنای علم، مشخص می شود که مراد از علم در این بحث علوم تجربی، اعم از طبیعی و انسانی، است. و بعد از آن به ذکر معنا و مفهوم تمدن و فرهنگ و تفاوت بین این دو می پردازد و به این نکته هم اذعان دارد که تمدن و فرهنگ در یکدیگر تأثیر و تأثر متقابل دارند، و فرهنگ زیربنای تمدن به شمار می آید، ولی با این حال، به تعبیر استاد مطهری، علم با فرهنگ مساوی نبوده و با آن فرق ها دارد.

نکته ی اساسی، که این مقاله به آن می پردازد، این است که اسلام خود سازنده ی فرهنگ و تمدن است و علم و دانش پایه ی اصلی این فرهنگ و تمدن غنی است.
استاد شهید، زنده نگاه داشتن دین را به اقامه ی فرهنگ اسلامی دانسته و بیان می کند که فرهنگ اسلامی دارای یک روح خاص می باشد و از اصالت و شخصیت مستقل و از حیات ویژه ای برخوردار است. وی عامل این حیات را توصیه های مؤکد قرآن کریم و روایات درباره ی علم و فراگیری آن دانسته است. به تعبیر ایشان، یکی از دلایلی که تمدن و فرهنگ اسلامی به سرعت بالید و رشد کرد، همین توصیه ها و نیز این که در راه یادگیری علم و فنون تعصب نمی ورزیدند، و علم و دانش را در هر کجا و نزد هر کسی بود فرا می گرفتند، می باشد.
سپس استاد به نمونه هایی از توصیه ها، چه در قرآن کریم و چه در روایات، و این که به فراگیری علم تشویق کرده و جهل و نادانی را مذمت کرده اند پرداخته است. و در پایان بیان می شود که چرا با این که اسلام سفارش فراوانی به علم نموده است، این حقیقت در جامعه ی اسلامی متروک مانده است.